Stichting Behoud Basiliek

De "Nederlandse St. Pieter"

De Basiliek is beslist geen slaafse kopie van de St. Pieter. Dat zou ook niet mooi zijn geweest. De bouwkundige verhoudingen moeten namelijk ook worden aangepast. Zo is St. Pieter is 224 m lang, 102 m breed en is het hoogste punt van de koepel, met een diameter van 42 m, 134 m boven de grond.

De Basiliek is 81 m lang, 55 m breed en is het hoogste punt van de koepel, met een diameter van 20 m, 63 m boven de grond. De Basiliek is dus ongeveer de helft minder breed dan de St. Pieter maar de lengte van de Basiliek bedraagt minder dan de helft , namelijk een derde van de lengte van de St. Pieter.

Is de Basiliek een 100% kopie van de wereldberoemde St. Pieter te Rome? Nee, dat is dus niet zo. Alhoewel de binnen- en buitenkant , behalve de voorgevel, wel op de St. Pieter lijken. Het ontwerp van de voorgevel van de Basiliek is namelijk ontleend aan de oudste kerk van Rome: de St. Jan van Lateranen .

Ook de koepel van de Basiliek is qua contour en details geheel anders dan die in Rome, alhoewel er zeer duidelijke overeenkomsten zijn. De gemetselde koepel van de Basiliek wordt als een unicum op het gebied van gewelftechniek beschouwd. Een commissie van deskundigen concludeert in een rapport uit 1955 over de Basiliek dan ook dat: “….. deze kerk beschouwd kan worden als een eigen, vrije herschepping van de St. Pieter te Rome .” .

Geschiedenis van de bouw

De Basiliek werd gebouwd tussen 1865 en 1880. De voltooiing van de voorgevel kwam pas gereed in 1892 onder leiding van de architect G J van Swaaij. Het jaartal 1892 staat ook op de voorgevel vermeld.

Pastoor Hellemons (1810-1884), zie foto, gaf opdracht tot de bouw aan de architect P.J.H. Cuypers.

Hellemons had in Rome gestudeerd en was onder de indruk van de St Pieter en wilde een verkleinde St Pieter in Oudenbosch laten bouwen.

Maar wel met een andere voorgevel. Namelijk die lijkt op de voorgevel  van de oudste kerk van Rome: de St Jan van Lateranen.

De voorgevel van de St. Pieter vond hij namelijk te “paleisachtig” voor een parochiekerk.

De Basiliek als een Oudenbossche vezameling van " marmergroeven "

Het verschil tussen “marmeren“ en marmer
Toen de Basiliek werd opgeleverd waren de binnenmuren, pilaren en gewelven nog “kaal”. In de loop van de jaren zijn die gestukadoord, beschilderd en versierd. De wanden , de nissen in de wanden, de pilaren, de meeste altaren en de plint zijn “gemarmerd “. Marmeren is een werkwoord en wordt door vakmensen met de hand gedaan.

Bij het marmeren van een gestucte muur  wordt een marmer motief daarop aangebracht door middel van meerdere kleuren verf en speciale eeuwenoude schildertechnieken. Dat marmeren is kunstzinnig vakwerk. Dat vakwerk ontleent zijn inspiratie aan het marmer dat als gesteente in de natuur gevonden wordt.

Marmergroeve

In marmergroeven in bijv. Italië komen uiteenlopende marmersoorten in veel verschillende kleuren voor. Carrara , een stad in Toscane, is beroemd vanwege de daar gevonden marmersoort. Daar zijn nog meer dan 250 marmergroeven aanwezig . Sinds de Romeinse tijd wordt daar al marmer gedolven.

Uit die plaats komt de uit Italië meest bekende marmersoort “Bianco Carrara” vandaan. Deze marmersoort ziet er witachtig uit met grijze aders er in. Bij een andere bekende marmersoort , “Arabescato” , is het marmer ook witachtig maar de aderen er in kunnen variëren van grijs tot zwart, maar kunnen ook rood, bruin en groen zijn.

De Basiliek als unieke Oudenbossche verzameling van “marmer groeven”

Marmer ontstaat als door geologische processen miljoenen jaren geleden kalksteen onder hoge druk komt te staan. Door verontreinigingen in het oorspronkelijke kalkgesteente ontstaan gekleurde aderen en vlekken in het marmer. Verontreinigingen in het gesteente zoals ijzeroxide geven marmer een rode kleur, koperoxiden een groen kleur en koolstof uit plantenresten e.d. een grijze tot zwarte kleur.

Elke marmergroeve levert één of enkele verwante marmersoorten.  Duidelijk verschillende marmersoorten komen uit marmergroeven uit verschillende delen van een land of uit verschillende landen zoals Spanje en Portugal.

Die variëteit aan kleuren wordt bij het “marmeren” als schilder- / decoratietechniek ook gebruikt. Een vakman of vakvrouw kan een deel van  een wand bijvoorbeeld “marmeren” met als uitgangspunt de marmersoort / - motief “Arabescato “. Dan kan je kiezen of je de aderen grijs / zwart, rood of groen schildert. In de Basiliek kan je wel minstens 50 verschillende door vakmensen geschilderde marmersoorten / motieven vinden.

Op de foto hieronder zie je de variatie in het marmerwerk in de linker zijbeuk of te wel de westelijke zijbeuk van de Basiliek; aan het einde van die   zijbeuk zie je overigens het altaar en het beeld van de H. Aghata.

Door die grote variatie in marmer motieven is de Basiliek van Oudenbosch als  het ware te beschouwen als één hele grote, door vakmensen geschapen, unieke verzameling van “marmer groeven”!

Linker zijbeuk van de Basiliek  Oudenbosch

Realisatie van Bezoekerscentrum in Crypte Basiliek

In april 2016 is door de gemeente Halderberge de vergunning verleend voor de realisatie van een Bezoekerscentrum in de Crypte van de Basiliek. Medio juli 2016 zijn de bouwactiviteiten van de aannemer, Bouwservice Bartelen, van start gegaan. December 2016 waren de werkzaamheden van de aannemer vrijwel gereed zijn. Vanaf  begin 2017  zijn door vrijwilligers de ruimten ingericht en aanvullende werkzaamheden gedaan.

Op 30 april  2017 is het multi-functionele  Bezoekercentrum in gebruik genomen. En op 12 mei 2017 vond de officiele opening plaats.In het gehele bezoekerscentrum zullen de prachtige gemetselde muren en gewelven van  de architect van de Basiliek, Pierre Cuypers, alsmede de oorspronkelijke kijklijnen in de Crypte weer zichtbaar zijn.

De architect van de Basiliek: P.J.H. Cuypers én we gaan verder met Cuypers

Pierre Cuypers werd in 1827 geboren te Roermond en overleed daar in 1921. Hij groeide uit tot één van de belangrijkste Nederlandse architecten van de 19e eeuw. Tot zijn bekendste werken behoort het Rijksmuseum ( bouwperiode 1876-1885) in Amsterdam. Cuypers verdiepte zich in de Gotische bouwstijl en bouwconstructies, zoals die van gemetselde kruisgewelven.

Die bouwstijl volgde op de Romaanse bouwstijl. De Gotiek beslaat de periode tussen ca. 1130 en ca. 1530. Wereldberoemde gotische kathedralen zijn die van Chartres in Frankrijk (gebouwd tussen 1194 en 1220) en die van Keulen in Duitsland (gebouwd tussen 1248 – 1530 maar uiteindelijk pas in 1880 voltooid).

Cuypers was één van de eerste architecten die weer gemetselde kruisgewelven ging toepassen. Deze gewelven zijn ook in de crypte van de Basiliek gebruikt. De koepel van de Basiliek is in metselwerk uitgevoerd en dat was toen , en wellicht nu nog , een bijzondere prestatie.

In een rapport uit 1955 over de Basiliek concluderen deskundigen dat Cuypers: “…. volgde in Oudenbosch zijn eigen weg en schiep met de gemetselde koepel een unicum op het gebied van gewelftechniek.” .

P.J.H. Cuypers, de architect

"Verder met Cuypers" : zowel in  het Rijksmuseum als in de crypte van de Basiliek
De bouwperiode van het Rijksmuseum (1876-1885 ) en van de Basiliek (1865-1880 ) , beide met als architect Pierre Cuypers , overlappen elkaar . Ruim tien jaar na de start van de bouw in 1865 van de Basiliek , won Pierre Cuypers namelijk de opdracht voor de bouw van het Rijksmuseum te Amsterdam. Het museum werd geopend in 1885. De bouw van de Basiliek was weliswaar in 1880 beëindigd maar de voorgevel kwam pas in 1892 gereed. Beide Rijksmonumenten waren na verloop van tijd toe aan een omvangrijke restauratie. Bij de Basiliek vond die plaats in de periode ca 1959 - ca 1988. Het Rijksmuseum is in de periode 2004-2013 grondig gerestaureerd.

Bij de restauratie van het Rijksmuseum is als motto gekozen “Verder met Cuypers”. Dat wil volgens Jenny Reynaers van het Rijksmuseum het volgende zeggen. Enerzijds uitgaan van Cuypers’ oorspronkelijke ontwerp. Terwijl anderzijds het gebouw tegelijkertijd up-to-date en gebruiksvriendelijk wordt gemaakt voor de vele bezoekers.

Eenzelfde gedachte resp. motto is ontstaan ten aanzien van het Project  Realisatie van een Bezoekerscentrum door middel van de “restauratie” van de crypte van de Basiliek. Dat Project is door de Stichting Behoud Basiliek geïnitieerd.

"Verder met Cupyers" in de Basiliek : Restauratie crypte én realisatie Bezoekerscentrum
De crypte van de Basiliek, de ruimte onder een deel van de vloer, is in de loop der jaren sterk veranderd. Zo werden er vele tussenmuren geplaatst en de oorspronkelijke doorgangen in de gewelven dicht gemetseld. Ook werden de prachtig gemetselde kruisgewelven van stuc voorzien en/of beschilderd. Die ruimten werden in de loop der jaren voor uiteenlopende doeleinden gebruik. Voorbeelden daarvan zijn : opslag oud papier, jongeren societeit, toneelvereniging en lokale omroepen.

Het rapport van Marc Buijs uit 2012 bevatte een grondige analyse van de huidige toestand van de crypte en wees op een aantal belangrijke zaken. Zoals dat de crypte : “..heeft een sterke monumentale basis” en dat : “bijna nergens in het gebouw het werk van de bekende architect P. Cuypers zo zichtbaar is ..” als in de crypte.

In de onderstaande schets in het Rapport van Mark Buijs is een impressie weergegeven van de gewelven en kijklijnen in de crypte als de oorspronkelijke indeling van de crypte weer teruggebracht zou worden.Zie onderstaande impressie van de Crypte na verwijderen van later geplaatste tussenmuren en het reinigen van muren en gewelven ( bron : Rapport M Buijs, 2012 ).

Dit rapport heeft mede de aanzet gegeven voor het in begin 2015 gestarte Project van de Stichting Behoud Basiliek Oudenbosch in nauwe samenwerking met het Parochiebestuur van de R.K.Parochie H.Bernardus van Clairvaux. Enerzijds beoogt het Project een groot deel van de crypte naar de oorspronkelijke situatie terug te brengen. Zo worden de fraaie zichtlijnen door de ruimte hersteld. En daarbij de prachtig in rode baksteen gemetselde kruisgewelven van de architect Pierre Cuypers weer zichtbaar te maken.

Anderzijds  wordt ook een Bezoekersontvangstruimte met de bij behorende faciliteiten gerealiseerd. Met dit Project wordt dus , net als bij het Rijksmuseum, ook in de Basiliek Oudenbosch “Verder met Cuypers” gegaan .

Basiliek Oudenbosch is een Rijksmonument

De Basiliek, gelegen aan de Markt 57, is een Rijksmonument, op 19 mei 1971 met als Monumentnummer 31938, ingeschreven in het Register van de Rijksdienst voor het Culturele Erfgoed. En heeft de status : “Beschermd “. De Basiliek is daarmee door de Rijksoverheid erkend als een gebouw met een nationaal cultuurhistorische waarde. De omschrijving in het Register luidt als volgt:

“Basiliek van de HH. Agatha en Barbara. Naar het voorbeeld van de St. Pieter te Rome gebouwd, maar op kleinere schaal (Koepelhoogte 68 m.) en in baksteen met toepassing van natuursteen en vooral van pleisterwerk. Uitgevoerd onder leiding van P.J.H. Cuypers in 1865-1880; de voorgevel in 1892, onder leiding van G.J. van Swaay en naar het voorbeeld van de gevel van de St. Jan van het Lateraan te Rome. Altaarretabel en beelden, waaronder de Kerkvaders, door de Antwerpse beeldhouwer Frans de Vriendt , zie foto hiernaast van éen van zijn standbeelden . Voor de kerk een gedenkteken, door B. Stracke, 1911,ter herdenking van de Nederlandse pauselijke zouaven, gesneuveld bij de verdediging van de Kerkelijke Staat " ; zie onderstaande foto van dit monument met later aangebracht hekwerk. Dat hekwerk bevat aan de voorzijde het wapen van "Pro Petri Sede ".

Het Zouaven monument uit 1911 voor de Basiliek.

"Van oorsprong eenklaviers orgel, in 1773 gemaakt door L. König. In 1844 gerepareerd en uitgebreid. In 1893 geplaatst in een nieuwe kas en gemaakt tot een tweeklaviers orgel met vrij Pedaal. Bij de laatste restauratie in 1989 is het Konig-pijpwerk (behalve de Trompet) op het Hoofdwerk geplaatst en werd het tweede klavier van Bovenwerk met overwegend 19e eeuws pijpwerk. Het vrije Pedaal werd ter weerszijden van het Hoofdwerk opgesteld".

"Mechanisch torenuurwerk, B. Eijsbouts, later voorzien van elektrische opwinding”,                   zie foto hiernaast van de wijzerplaat.

Basiliek startpunt van “Parelpad” door het centrum van Oudenbosch

Het Parelpad in het centrum van Oudenbosch verbindt de cultuur - historische parelmet elkaar. Zilverkleurige metalen cirkels in de tegels op de grond  en parelpad palen geven de route aan, zie bovenstaande foto's.

Langs dit pad bevinden zich bijvoorbeeld de kapel van de Broeders van Saint Louis, het Nederlands Zouavenmuseum en het Arboretum.

Zie ook : www.parelpad.nl en meer in het algemeen :

www.hartelijkhalderberge.nl

Geraadpleegde publicaties

Bedaf, Jan, Bernard den Braber, Toon Dekkers (2005), De Basiliek van Oudenbosch, uitgave ter gelegenheid van het 125 – jarige bestaan van de basiliek, Uitgave van de Stichting Behoud Basiliek Oudenbosch i.s.m. Heemkundige Kring Broeder Christofoor , Oudenbosch.

Bedaf, Jan e.a. (2012), Honderd Jaar Basiliek H.H. Agatha en Barbara, Heemkunde Kring Broeder Christofoor, Oudenbosch, ISBN 978-90-807273-0-4.

Beijer, Marc de , en anderen (2016), Kerk interieurs in Nederland, uitgever W BOOKS, ISBN 978 94 625 8126 5.

Buijs, Marc (2012), Verkenningsrapportage herbestemming souterrain Basiliek H.H. Agatha en Barbara te Oudenbosch.

Hinten-de Leeuw, Elly (2011), Basiliek van de H.H. Agatha & Barbara Oudenbosch, Verlag Schnell & Steiner GmbH Regensburg, ISBN 978-3-7954-5991-8.

Hoek, Jan (1984), Gids voor een bezoek aan de Basiliek van Oudenbosch.

Leeuwen, van A.J.C. (2007), Pierre Cuypers, architect (1827-1921), Waanders Uitgevers, Zwolle, ISBN 978-90-400-8401-0.

Reynaers, Jenny (2013), Rijksmuseum Het Gebouw Als Kunstwerk, Rijksmuseum Amsterdam, ISBN 978-90-71450-61-7.